در پارسي ِ كهن ، واژه اي داشته ايم با سه معني . و اين واژه خود دو صورت ِ اصلي داشته ، و به چند وجه ِ ديگر نيز مي آمده است :
                              خويش ْ كام / خود ْ كام
      و :
                              خويش ْ كامه / خود ْ كامه
      اگر چه اين وجوه ِ چندگانه را نمي توان دقيقاً و در همه ي ِ موارد يكي دانست . گويا گهگاه تفاوت ِ مختصري – ولو در لحن – ايجاد مي كرده است .

      از معاني ِ سه گانه ، يكي ظاهراً تا سده ي ِ پنجم بيشتر دوام نيافته ؛ و معني ِ ديگر ، گويا ، جز در شرح ِ اخبار ِ گذشته ي ِ پيش از تازيان به كار نيامده ؛ امّا معني ِ سوّم ، كمابيش ، تا به روزگار ِ ما باقي مانده است :
      1. به كام و مراد ِ خويش برآمده ، به كام ِ خويش زندگي كننده ، كام ْ روا ، ...
      2. شهردار ، شهربان ، مرزبان ِ مستقل ، ... [ رك : واژه نامك ]
      3. خود ْ راي ، مستبد ، ...
      □
      بررسي ِ اين معاني :
      1. اگر « مقدّمه ي ِ شاهنامه ي ِ ابومنصوري » [ مشهور به « مقدمه ي قديم ِ شاهنامه » ، كه در پيشانه ي ِ برخي نسخ ِ كهن ِ شاهنامه ي ِ فردوسي ، از گزند ِ روزگار مصون مانده ، و توسّط ِ نمونه ي ِ دانشمند ِ ايراني : جاودان ْ ياد قزويني ، تصحيح شده ] كهن ترين اثر ِ منثور ِ بازمانده ي ِ فارسي ِ دري [ يا « فارسي ِ نو » ، در اصطلاح ِ نه درست ِ ايران شناسان و زبان شناساني كه در اين زمينه ها كار مي كنند ] بوده باشد ، اين نوشته كهن ترين جايي از آثار ِ فارسي ِ دري خواهد بود كه واژه ي ِ مزبور – به صورت ِ « خويش ْ كام » - به معني ِ نخست ِ خود ، در آن آمده است .
      در اين اثر ِ بسيار ارزنده ، در باره ي ِ ابو منصور محمّد بن عبدالرّزاق ِ طوسي ( « از اعيان ِ معاريف ِ دولت ِ سامانيان ... كه ابتدا حاكم ِ طوس و نيشابور بوده و سپس در سنه ي ِ 349 و 350 دو مرتبه به سپهسالاري ِ كلّ ِ ولايات ِ خراسان كه از اعظم مناصب ِ دولت ِ سامانيّه بوده ، نائل گرديده و بالاخره در سنه ي ِ 351 مسموم و مقتول شده . » (1) و شاهنامه ي ِ نثر ِ مشهور به « شاهنامه ي ِ ابو منصوري » به فرمان ِ وي ، و به همّت ِ دستور ِ دانشور ِ وي : ابو منصور ِ معمّري ، و به ياري ِ دانايان ِ روزگار ، در سال ِ 346 سامان ِ تأليف يافته (2) ) آمده است :
      « امير ابو منصور ِ عبدالرزاق مردي بود با فر و خويش كام بود و با هنر و بزرگ منش بود اندر كامروايي و با دستگاهي تمام از پادشاهي و ساز مهتران و انديشه ي ِ بلند داشت و نژادي بزرگ داشت بگوهر و از تخم اسپهبذان ايران بود ... » ( بيست مقاله ي ِ قزويني ، ج 2 ، ص 19 – 18 )
      مقدّمه ي ِ مزبور ، در گنجينه ي سخن تأليف ِ ارزنده ي ِ دكتر ذبيح الله صفا نيز نقل شده ( ج 1 ، ص 165 – 159 ) و در آنجا ، براي ِ « خويش كام » معني ِ « خودكام و خودكامه ، خودراي » ذكر شده است .
      اين كاملاً نادرست است ، و در بر دارنده ي ِ اهانتي است بزرگ به مردي چون ابو منصور ِ عبدالرّزاق ، كه فردوسي در باره ي ِ او ، و راي و انديشه ي ِ ايران پرستانه ي ِ او ، چنين مي گويد :
                     [ يكي نامه بُد از گَه ِ باستان
                     فراوان بدو اندرون داستان
                     پراگنده در دست ِ هر موبدي
                     ازو بهره اي برده هر بخردي ]
                     يكي پهلوان بود دهقان نژاد
                     دلير و بزرگ و خردمند و راد
                     پژوهنده ي ِ روزگار ِ نخست
                     گذشته سخن ها همه باز جُست
                     ز هر كشوري موبدي سالخورد
                     بياورد و اين نامه را گرد كرد
                     بپرسيدشان از نژاد ِ كيان
                     وزآن نامداران ِ فرّخ گوان
                     كه گيتي به آغاز چون داشتند
                     كه ايدون به ما خوار بگذاشتند
                     چگونه سرآمد به نيك اختري
                     بر ايشان همه روز ِ كند آوري
                                 ( گفتار اندر فراهم آوردن ِ شاهنامه )
      عجيب است كه در كتاب ِ گرانقدر ِ حماسه سرايي در ايران [ آنجا كه در باب ِ ابو منصور سخن رفته ، و همين ابيات ِ شاهنامه نيز نقل شده ؛ الا دو بيت ِ بسيار مهمّ ِ آخر كه متأسّفانه حذف گرديده ] نيز وي از « امرا و امارت جويان ِ آن روزگار » خوانده شده . ( ص 100 . همچنين بنگريد به ص 195 ، كه گمان ِ « جعل ِ نامه ي ِ رستم ِ فرّخزاد » به « عمّال ِ او » برده شده است ! ) .
      يك « امارت جو » هرگز چنان انديشه ي ِ بلندي نمي داشته ، و كاري چنان سترگ و اساسي پي نمي افگنده ؛ كاري كه شاهنامه ي ِ فردوسي بر آن بنياد يافته است .
      نيز ، گفته شده : « ابو منصور ... نسب ِ خويش را بشاهان قديم ميرسانده و اين عمل او مانند عمل بسياري از امراي ِ نسب ساز آن روزگار مورد تقبيح ِ ابو ريحان واقع گشته است . » ( ص 101 )
      در اين سخن ، كاري به ابو منصور ِ عبدالرّزاق نسبت داده شده ، و حرفي به ابو ريحان ِ بيروني ؛ در حالي كه ابو منصور چنان نكرده ، و ابو ريحان نيز هرگز چنين نگفته است !
      سخن ِ ابو ريحان را با هم مي خوانيم :
      « كما فُعِلَ لِاِبْنِ عَبْدِالرّزاقِ الطّوسي مِن افتعال نَسَب له في الشاهنامه – يَنْتَمِي به – الي مِنُوشجِهْرَ ؛ و كما فُعِلَ لِآل بُوَيْهِ . » ( الآثار الباقيه . اذكائي . ص 45 )
      : « چنانكه براي [ ابن ] عبدالرّزاق طوسي در شاهنامه نسبي ساخته اند و او را به منوشچهر نسبت داده اند و چنانكه براي آل بويه ساخته اند . » ( ترجمه ي فارسي دانا سرشت . ص 61 )
      چنان كه ملاحظه مي شود ( و از عبارات ِ پيشين ِ او بهتر روشن مي گردد ) ابو ريحان نسب سازي را به دوست داران و پيروان [= الاوليا و المتشيّعين ] نسبت داده . و اصلاً اعتراض و انتقاد ِ او ، به رفتار ِ نادرست ِ پيروان است و نسب سازي ِ محبّانه ي ِ ايشان ؛ يا دشمنان [= الاعادي ] و طعن ِ ايشان در نسب ِ اشخاص . (3)
      □
      بنده ميان ِ آن برداشت ِ نادرست از واژه ي ِ « خويش كام » ، و اين كم مهري نسبت به امير ابو منصور ِ عبدالرّزاق ِ طوسي ، رابطه اي مي بينم : وقتي چنان پنداشته شود كه دستور ِ ابو منصور ِ عبدالرّزاق ( يعني ابو منصور ِ معمّري ) وي را « خودكام و خودكامه و خودراي » يعني « مستبد و جبّار » معرّفي كرده ( آن هم در مقدّمه ي ِ كتابي كه به فرمان ِ شخص ِ ابو منصور ِ عبدالرّزاق ترتيب يافته ! ) ، به طور ِ طبيعي ، صفت ِ « امارت جويي » ، [ گمان ِ « جعل ِ نامه ي ِ رستم ِ فرّخزاد » ] ، و اتّهام ِ « نسب سازي » نيز به ذهن متبادر مي گردد . (4)
      مي توان نتيجه گرفت كه : كلمات مهمّ اند ؛ بسيار مهم !
      □□
      اينك چند شاهد ِ ديگر ، براي ِ معني ِ نخست :
                     □ پسر بُد مر او را يكي خويشكام
                        پدر كرده بوديش گرشاسپ نام
                            ( شاهنامه . ژول مول . 1 / 221 ) ( لغت نامه )
                     □ به شاهي و به خوبي كامكاري
                        چو رامين دوستي خودكام داري
                                ( ويس و رامين . لغت نامه )
                     □ هميشه سرخ روي و خويش كامم
                        سيه اسپم چنين و زرد نامم
                               ( ويس . ص 57 / بخش 16 ، بيت ِ 7 )
                     □ بُدم من نيز روزي چون تو خودكام
                        ميان خويش و پيوند و دلارام
                              ( ويس . ص 290 / بخش 84 ، بيت ِ 96 )
                     □ اگر چه شاه و خودكام است ويرو
                        فرشته نيست پرورده به مبنو
                             ( ويس . ص 107 / بخش 41 ، ب 65 )
      در بيت ِ اخير ممكن است معناي ِ دوّم ( ¯ ) در نظر بوده باشد .

      2. ع. نوشين در واژه نامك ، ذيل ِ « خودكام = خودكامه » ، نخست معني ِ « خود سر ، خود راي » را ذكر كرده و سپس معني ِ « شهردار ، شهربان ، مرزبان ِ مستقل » . و در توضيح ِ اين معني مي نويسد : « در بسيار جاي شاهنامه شهرداراني كه در سرزمين خود اداره ي كارهاي كشوري به دست آنها بود و به استقلال و به صلاحديد خود كارهاي مرز خود را اداره مي كردند " خودكام و خودكامه " ناميده شده اند . چنانكه زال و رستم در سيستان خودكام بودند ولي در لشكركشيها و رزم با دشمن به پادشاه ياري مي رساندند و به فرمان او بودند . »
      با اين بيت ِ شاهد :
                     □ به هر نامداري و خودكامه اي
                        نبشتند بر پهلوي نامه اي
      در اين معني ، گويا دو وجه ِ « خودكام » و « خودكامه » به كار رفته . ( البتّه به استناد ِ اين چند شاهد نمي توان داوري ِ قطعي كرد و نياز به پژوهش و جست و جوي ِ بيشتري در متون ِ كهن داريم . )
      همچنين عجالتاً مي توان گفت كه اين معني تنها در شاهنامه ( و ويس و رامين - اگر بيت ِ اخير در شواهد ِ معني ِ نخست ، چنان كه احتمال داده شد ، به اين معني ِ دوم آمده باشد ) به كار رفته است .
      اين معني در لغت نامه ذكر نشده ، امّا در شواهدي كه براي ِ معني ِ « خودراي ، مستبد ، ... » آورده شده ، در ابيات ِ دوم و پنجم ِ شاهنامه ، « خودكامه » به معني ِ « مرزبان مستقل » است :
                     □ به هر پادشاهي و خودكامه اي
                        نبشتند بر پهلوي نامه اي
[ كه با مختصر تفاوتي ، همان است كه در واژه نامك آمده و ديديم . ممكن است يكي باشد ، يا در دو جاي ِ از شاهنامه آمده باشد . ]
                     □ نوشتم به هر كشوري نامه اي
                        به هر نامداري و خودكامه اي

      چنان كه ملاحظه مي گردد ، معني ِ نخست [= به كام ِ خويش زندگي كننده ] و معني ِ دوم [= مرزبان ِ مستقل ] ، از يك گونه است ؛ الا اين كه مورد ِ نخست « صفت » است و مورد ِ دوم « عنوان و مرتبه » .

      3. شواهد ِ اين معني را در آثار ِ كهن ، و تا به امروز ، به فراواني مي توان يافت . و اين تنها معنايي است از معاني ِ سه گانه كه بر جاي مانده . در اين معني ، وجه ِ « خويش‌كام » ، گويا از سده ي ِ هفتم به بعد به كار نرفته باشد ؛ امّا صورت هاي ِ « خودكام » و « خودكامه » در همه ي ِ ادوار ِ فارسي به كار رفته و مي رود ، و هيچ يك نيازي به ارائه ي ِ شاهد ندارد . با اين همه ، محض ِ نمونه ، يكي دو بيت نقل مي شود :
                     □ گناه از مَرْوْ بينم يا ز اختر
                        و يا زين چرخ ِ خودكام ِ ستمگر
                                     ( ويس . ص 106 / بخش 41 ، بيت 23 )
                     □ مرو را گفت شاها نيك ناما
                        بزرگا كينه جويا خويش‌كاما
                        چه پيش آمد ترا از خويش‌كامي
                        به جز اندهگني و زشت نامي
                                    ( ويس . ص 149 / بخش 53 ، بيت 3 – 2 )
      بايد گفت كه اين معني ِ سوّم را نمي توان در مفهوم ِ « خود راي و مستبد » حصر و تحديد نمود . كاركرد يا دلالت ِ معنايي ِ مزبور ، - با توجّه به ساحه ي ِ معنايي ِ « كام » - گستره اي دارد ، و باريكه هاي ِ معنايي ِ ديگري را نيز در بر مي گيرد .
      از آن جمله است : « خود پسند ، خود سر ، لجوج ، كلّه شق ، ... » :
                     □ نداني كاو چگونه خويش‌كام است
                        ز خوي ِ خود چگونه دير رام است
                                    ( ويس . ص 102 / بخش 40 ، بيت 153 ) ( لغت نامه )
      معني ِ ديگر « هوي پرست ، هوس جوي » است كه در فرهنگ ِ معين – ذيل ِ « خودكام » - ذكر شده و در لغت نامه نيامده . گمان مي رود در دو بيت ِ زير ، همين معني در نظر بوده باشد :
                     □ زنان در آفرينش ناتمام اند
                        ازيرا خويش كام و زشت نام اند
                                    ( ويس . ص 109 / بخش 41 ، بيت 110 )
                     □ ترا ايشان چنين خودكام كردند
                        ز خودكامي ترا بد نام كردند
                                    ( ويس . ص 245 / بخش 76 ، بيت 26 )
      □
      معني ِ نخست (= به كام ِ خويش برآمده ) ، در واژه نامك ذكر نشده ، در حالي كه اين معني در شاهنامه به كار رفته است . ( در لغت نامه ، ذيل ِ اين معناي ِ « خويش كام » ، نخست عبارت ِ « مقدّمه ي ِ شاهنامه ي ِ ابو منصوري » نقل شده ، و سپس بيتي از فردوسي . - نگاه كنيد به صدر ِ شواهد ِ معني ِ نخست ، در يادداشت ِ حاضر . - و اگر جست و جويي صورت گيرد ، قطعاً شواهد ِ بيشتري يافت خواهد شد . )
      اين معني در فرهنگ ِ معين نيز ديده نمي شود . دكتر معين ، ذيل ِ « خودكام » ، نخست اين معني را به عبارتي نسبتاً دقيق ذكر نموده ، و سپس با افزوده اي ، آن را كاملاً بپوشانده است : « كسي كه به كام و ميل ِ خود رسيده باشد ؛ خود سر ، خود راي » !
در اين فرهنگ ، معني ِ « مرزبان ِ مستقل » نيز ذكر نشده است .
      □
      يادآوري :
      برخي از شواهد ِ لغت نامه ، از نظر ِ تطبيق با معاني ، مورد ِ شك است و مي بايست در متن ِ آثار ديده شود . طبيعت ِ زبان چنين است ، كه گاه معني ِ دقيق ِ يك واژه ، نه در محدوده ي ِ بيت يا عبارت ِ در بردارنده ي ِ آن واژه ، بلكه در « متن » مفهوم مي گردد .
      و اين ويژگي يا طبيعت ِ زباني ، در متون ِ كهن ِ ما بيشتر چهره مي نمايد . مي دانيم كه در پارسي ِ كهن ، واژه ها اغلب نه معنايي واحد ، بلكه معاني ِ چند گانه اي دارد كه در يك « ساحه ي ِ معنايي » جاي مي گيرد ؛ بي آن كه اين تعدّد ِ معنايي موجب ِ ناروشني و ابهام گردد ؛ چرا كه واژه در بافت ِ بياني ِ متن ، معنايي كاملاً دقيق و روشن و يكرويه دارد ( يا داشته است ) .
      هر چه بدين سوي آمده ايم ، در سيري شتابناك ، به درون ِ تاريكي و ناتواني تاخته ، يا تازانده شده ايم . و هم از اين روست اگر امروزه در بازيافت ِ معناي ِ دقيق ِ بسياري از واژگان ِ خويش ، سرگردان مي شويم . نگاهي به كهن ترين فرهنگ ِ بازمانده ي ِ پارسي ( لغت ِ فُرس ِ اسدي ) بر ما آشكار مي سازد كه بسياري از واژه هايي كه امروزه در معناي ِ آن در مي مانيم ، در اين فرهنگ نيامده ، چرا كه در آن روزگار معناي ِ واژه هاي ِ مزبور ، به گونه اي بديهي روشن و ديدار بوده است .
      □□□
      و امّا ، بپردازيم به چند و چون ِ از ميان رفتن ِ مفهوم يا مقوله و موضوع ِ « خويش‌كامي » :
      بايد گفت كه در فرهنگ و آيين ِ كهن ِ ايراني « خويش‌كامي» به هيچ وجه امري منفي و مذموم نبوده است . در آيين ِ زرتشتي ، شادماني ، برخورداري ، و « به كام زيستن » ، پايه و بنياد ، و انگيزه‌ي ِ بنيادين ِ هستي ِ انسان است . بنا به آموزش‌هاي ِ زرتشت ، « آدمي براي كامروايي فردي و اجتماعي آفريده شده . » . (5)
      حتّي يك گشت و گذار ِ شتاب زده در اوستا و ديگر متن هاي ِ زرتشتي نيز اين معني را به روشني آشكار مي سازد :
      □ [ زرتشت ، در آغازين گام هاي ِ پس از روشن شدگي ، چنين شكوه مي كند :] اي مزدا ! من مي دانم كه چرا ناتوانم . از آن روي كه خواسته ام ناچيز است و كسانم اندك شمارند .
اي اهوره ! از اين [ ناكامي ] نزد ِ تو گله مي گزارم . تو خود نيك [ در كار ِ من ] بنگر .
                                    ( يسنه . هات 46 . بند 2 )
      □ آن كس كه در پرتو ِ « اشه » بهترين خواست ِ « زرتشت » - ساختن ِ جهاني نو – را به راستي برآوَرَد ، پاداش ِ زندگي ِ جاودانه سزاوار ِ اوست و در اين جهان ِ زاياي ِ بارور نيز هر آن چه را دل خواه ِ اوست ، به دست خواهد آورد .
                                    ( همان . بند 19 )
      □ اي مزدا ! تويي پدر ِ« سپند مينو» . تويي كه اين جهان ِ خرّمي بخش را براي ِ او (= آدمي) بيافريدي .
                                    ( يسنه . هات 47 . بند 3 )
      □ اي اَرِدويسوَر اَناهيتا ! اي نيك ! اي تواناترين !
      اينك خواستار ِ اين كاميابي ام كه بسيار ارجمند باشم و به شهرياري ِ بزرگي برسم كه در آن خوراك ِ بسيار آماده شود و بهره و بخش ِ هر كس بسيار باشد ؛ كه در آن اسبان شيهه بركشند و گردونه ها بخروشند و آواي ِ تازيانه ها در هوا بپيچد ؛ كه در آن خوراك و توشه فراوان انباشته باشد ؛ كه در آن خوشبوها فراوان باشد ؛ كه انبارهايش از هر آنچه مردمان آرزو كنند و زندگي ِ خوش را به كار آيد ؛ پر باشد .
                                    ( يشت ها . آبان يشت . كرده ي ِ سي ام . بند 130 )

      در ونديداد ( ششمين و آخرين بخش ِ اوستاي ِ كنوني ، كه از مهم ترين بخش هاي ِ آن به شمار مي رود (6) ) ، موردي بسيار درخور ِ توجّه هست ، كه نقل مي كنم :
      □ « اي سپيتمان زرتشت !
      مردي كه همسري دارد ، برتر از كسي است كه همسري ندارد و پسراني (7) پديد نمي آورد .
      كسي كه خانه اي دارد ، برتر از كسي است كه خانه اي ندارد .
      كسي كه دارايي دارد ، بسي برتر از كسي است كه هيچ ندارد .
      ... و از ميان دو كس ، آن يك كه خود را با گوشت سير كند ، بيش از آن يك كه چنين نكند ، از منش ِ نيك سرشار شود . (8)
      گرسنه ، مرده اي بيش نيست . سير به ارزش ِ يك « اَسْپِرِنَ » (9) ، به ارزش ِ يك گوسفند ، به ارزش ِ يك وَرزاو ، به ارزش ِ يك آدمي بر گرسنه برتري دارد .
      ... سير مي تواند در برابر ِ تاخت و تازهاي ِ « اَسْتو ويذُتو » به ستيزه در ايستد . هموست كه مي تواند در برابر ِ « ايشوش هْواثَخْتُ » به ستيزه در ايستد . هموست كه مي تواند با نازك ترين جامه در برابر ِ ديو ِ زمستان به ستيزه در ايستد . هموست كه مي تواند در برابر ِ فرمانرواي ِ خودكامه و تبهكار به ستيزه در ايستد و او را به سر فروكوبد . هموست كه مي تواند در برابر ِ « اَشموغ » ِ ناپارسا كه چيزي نمي خورَد ، به ستيزه در ايستد ... »
                                    ( ونديداد . فرگرد ِ چهارم ، بندهاي ِ 49 – 47 )
      □
      دانستن ِ اين كه از چه هنگام « خويش كامي » در زندگي و فرهنگ ِ ايراني مذموم شمرده شده ( چرا كه در اين هيچ شكّي نيست كه از ميان رفتن ِ اين واژه ، يا به عبارتي ديگر : اين معني ، با از ميان رفتن و نابود شدن ِ « نيك بودگي » ِ اين مفهوم ، و همچنين محو ِ مصداق ِ آن ، همراه و مربوط بوده است ) ، نيازمند ِ بررسي و پژوهش ِ دقيق است . بديهي است كه در دوره ي ِ پيشْ اسلامي نيز مي توان زمينه اي از گرايش هاي ِ دنيا گريزانه يافت ؛ ليكن ، نگارنده – نه به استناد ِ پژوهش و بررسي ِ دقيق ، بلكه بنا به پاره اي تأمّلات ِ سايه وار ِ مبتني بر اندك خوانده هاي ِ خويش – مجموعه ي ِ سيري را كه در آن ، ذهنيّت ِ انسان ِ ايراني ، از « ذمّ ِ خويش كامي » تا « خوارْ داشت ِ كامل ِ تن » و « تبجيل ِ گرسنگي و ناداري » پيش مي رود ، به گونه ي ِ زير قابل ِ طرح و توجيه و توضيح مي بينم :
      چيرگي ِ نظامي – سياسي ، و چپاول ِ اقتصادي ِ تازيان ِ غازيان (10) ، شرايطي آنچنان پديد آورد كه در آن از سويي ، خويش كامان ِ اين سرزمين از خرد و بزرگ ، فرو افگنده شده و قرين ِ خواري گشتند ، و از سوي ِ ديگر ، اِبن و اَبوهاي ِ برهنه پاي ِ دشت ِ تازيان ، و نيز اندك سرسپردگان ِ خائن ِ ايراني ، به نعمت و برخورداري رسيدند . و صد البتّه به ايشان نمي شد « خويش كام » گفت ؛ چرا كه : برتري و كام روايي ِ به دست آمده از ناروا ، فرو ترين و مذلّت بار ترين ِ دَرَكات است . همچنين ، ويراني هاي ِ ناشي از هجوم و چيرگي ِ شوم ِ ايشان ، سراپاي ِ سرزمين هاي ِ ايراني را در مذلّت و فقر و ناخويش كامي فرو برده بود . اقلّيّت ِ حاكمان – كه تقريباً به تمامي از پست ترين ِ مردمان بودند – در آسايش و رفاه و برخورداري به سر مي بردند ، و اكثريّت ِ مردمان ِ ايراني ، در غايت ِ غارت شدگي ِ مدام ِ هر روزينه ، و دچار ِ تُنُك حالي و تنگ دستي . و آنچه بر اين ارمغان ِ برآمده از ذات ِ ويرانگر ِ غازيان مُهر ِ تأييد مي نهاد و انگيزه اي براي ِ تشديد ِ آن مي بود ، چار ِ ناچار ِ نگه داشتن ِ مردمان ِ مغلوب ، در مرز ِ هميشه ي ِ ناتواني بود ؛ كه : « سير خورده گردنكش و طاغي بُوَد و گرسنه ذليل و منقاد . » (11)
      و در چنين شرايطي ، از سويي ، تازي « الفقرُ فخري » را در گوش ِ مردمان ِ تهي دست – كه اندك اندك ، به ناچار ، ترك ِ آيين ِ خويش و نياكان ِ خويش مي گفتند و به اَكه دين ِ جديد گردن مي نهادند – زمزمه مي كرد ؛ و از سوي ِ ديگر ، بخشي از اهل ِ انديشه – خودآگاه ، يا نه خودآگاه - راهي و طريقتي بر مي گزيدند و در ميان مي آوردند ، كه : اينك كه كاري از ايشان ساخته نيست ، باري ، با تطهير و توجيه ِ عارفانه ي ِ فرودستي و فقر و گرسنگي ، و اندرز به بي اعتنايي به دنيا و دنيا داران ، و تبليغ ِ عزلت و درون گرايي ، جان ْ بوزي ذهني – رواني بتراشند و تسلّي بخش ِ اين بيشترينه ي ِ منكوبان گردند .
      □
      در اين باره سخن بسيار مي توان گفت ؛ و شواهد و مستندات ِ آن نيز در نامه هاي ِ كهن ِ ما ، به فراواني ِ ريگ ِ بيابان است .
      عجالتاً ، نگارنده به نكته اي ديگر در همين راستا مي پردازم و به اين گوشه از بحث پايان مي دهم :
      در جامعه اي كه پستْ مردمان به برخورداري مي رسند ، راه ِ رسيدن ِ به برخورداري ، به سرعت ِ برق و باد ، رنگ ِ تيره و پلشت ِ اندرونه ي ِ ايشان را به خود مي گيرد . در چنين جامعه اي ، رسيدن ِ به برخورداري ، گام به گام ، پستي و پلشتي و رذالت و بي شرمي و دروغ و نامردمي طلب مي كند ؛ و اين در شأن ِ مردمان ِ مردم نيست .
      و چنين است كه راه به انحصار ِ پستان و پلشتان در مي آيد ؛ و به ديده ي ِ مردمي ، « برخورداري » مذموم ، و « فقر » مستحسن جلوه مي كند . هستند كساني كه مي گويند : پستي و رذالت و بي شرمي و ديگرْ كُشي ، در ذات ِ خواست ِ برخورداري است . - واين سخني است از بنياد مزخرف ؛ و نشان از جهل ِ گوينده و يا مأموريّت ِ وي دارد . يك دهگان ِ عصر ِ ساساني يا ساماني مي كوشيد كه همراه و همزمان با بركشاندن و رساندن ِ خود به برخورداري و خويش كامي ، روستايان را نيز به آباداني و برخورداري ِ نسبي برساند ؛ و يك پستْ آدم به ويراني ِ ده شهر هم بسند نمي كرد و نمي كند تا از « اغنيا » گردد و بر غناي ِ ارباب الاغنيا بيفزايد . ( مِن باب ِ نمونه ، حكايت ِ هارون و يحيي برمكي در ماجراي ِ علي بن عيسي بن ماهان را در تاريخ ِ بيهقي - چاپ فيّاض ، ص 536 و بعد – بخوانيد . )
      □
      ( حاشيه :
      اگر آنچنان كه ابوريحان ِ بيروني گفته است « باب ِ برزويه » ي ِ كليله و دمنه ، افزوده ي ِ ابن ِ مقفّع بوده باشد (12) – كه چنين است ! - ، عبارت ِ زير ، براي ِ بحث ِ ما شاهد و مستند ِ خوبي است :
« و قوي تر سببي ترك ِ دنيا را مشاركت ِ اين مشتي دون ِ عاجز است كه بدان مغرور گشته اند . » ( ترجمه ي ِ نصرالله منشي ، چاپ ِ مينوي ، ص 45 )
      همين يك عبارت ، به وجهي ديگر ، نظر ِ ابو ريحان را تأييد مي كند . برزويه ي ِ زرتشتي نمي توانسته چنين نگاهي به « دنيا » و برخورداري ِ از آن داشته باشد . در اين عبارت ، ابن ِ مقفّع برخورداري جويان ِ روزگار ِ خويش را مي ديده است ؛ تازيان و تازي شدگان را :
                              اين مشتي دون ِ عاجز !
      □
      مستشرق ِ شهير پروفسور كريستن سن ، در كتاب ِ مشهور و بسيار ارزنده ي ِ ايران در زمان ِ ساسانيان – در اواخر ِ فصل ِ هشتم : خسرو انوشروان [ ترجمه ي ِ فارسي : رشيد ياسمي ، ص 554 و بعد ] – در باره ي ِ صحّت و سقم ِ انتساب ِ باب ِ برزويه ، به شخص ِ وي ، مختصر بحثي كرده (13) و سپس با پافشاري بر صحّت ِ انتساب ِ مزبور ، اين نوشته را به حيث ِ يك سند ِ قطعي و مسلّم ، به جدّ مورد ِ استناد قرار داده است . نقد ِ اين بخش از نوشته ي ِ كريستن سن ، يادداشتي جداگانه مي طلبد . اين جا ، از روي ِ فرصت طلبي ، چند كلمه اي مي نگارم :
      جايي مي نويسد :
      « در اين مشروحه (14) عباراتي است راجع به اختلاف مذاهب و نلدكه برآن كه اين عبارت را ابن المقفع افزوده است ، زيرا كه تناسب آن با احوال عهد ابن المقفع بيش از زمان برزويه است . ولي اگر توجهي به آراء ِ گوناگون ِ عهد انوشروان بكنيم و توجه اين شهريار را به عقايد فلسفي زمان در نظر آوريم ، ... به هيچ وجه بعيد نمي بينيم كه مطالب مذكور از قلم برزويه جاري شده باشد . » ( ص 562 )
      جاي ديگر مي نويسد :
      « احتمال قوي مي رود كه ابن مقفع در نقل شكايتهاي برزويه ، پزشك مخصوص خسرو اول ، قدري جنبه ي ِ بدبيني آن را مؤكد ساخته باشد و از مصائب زمان خود چيزي بر قول برزويه افزوده باشد ، ولي هيچ دليلي در دست نداريم بر اين كه اساس اين شكايات نوميدانه از قلم برزويه تراوش نكرده باشد . » ( ص 573 پابرگ 2 )
      اين پابرگ در ارتباط با عباراتي آمده كه در آن كريستن سن مقدّماتي چيده ، تا اوج ِ تشتّت و انحطاط ِ همه جانبه ي ِ ايران ِ عهد ِ خسرو انوشروان را ، به اصطلاح ، از زبان ِ برزويه بيان كند ، و اين فصل از كتاب ِ خود را بدان ختم نمايد :
      « اين حكيم در پايان تأمل و تفكر در سرنوشت بشر و تكليف او در اين عالم به اين جا رسيده است ، كه بهترين راهها زهد و ترك دنياست . گفتار برزويه بهترين آيينه ي ِ افكار زمان او به شمار مي رود :
      " ... در اين روزگار تيره ، كه خيرات بر اطلاق روي بتراجع نهاده است و همت مردمان از تقديم حسنات قاصر گشته ، با آنچه ملك عادل انوشيروان كسري بن قباد را ثبات رأي و علو همت و كمال مقدرت و صدق لهجت و شمول عدل و رأفت و افاضت جود و سخاوت و اختيار حكمت و اصطناع حكما و ماليدن جباران و تربيت خدمتكاران و قمع ظالمان و تقويت مظلومان حاصل است ، مي بينم كه كارهاي زمانه ميل به ادبار دارد و چنانستي كه خيرات مردمان را وداع كردستي و افعال ستوده و اقوال پسنديده مدروس گشته و عدل ناپيدا و جور ظاهر و لوم و دنائت مستولي و كرم و مروت متواري و دوستي ها ضعيف و عداوت ها قوي و نيكمردان رنجور و مستذل و شريران فارغ و محترم و مكر و خديعت بيدار و وفا و حريت در خواب و دروغ مؤثر و مثمر و راستي مهجور و مردود و حق منهزم و باطل مظفر و مظلوم ِ محق ذليل و ظالم ِ مبطل عزيز و حرص غالب و قناعت مغلوب و عالم غدار و زاهد مكار ، بدين معاني شادمان و بحصول اين ابواب ، تازه روي و خندان " . » ( صص 4 – 573 ) (15)
      ؛
      به باور ِ نگارنده ، فراز ِ مزبور ، به درستي و بيكباره ناقض ِ نظر ِ كريستن سن و همْ باوران ِ اوست . بي ترديد ، وي در هيچ يك از منابع ِ پارسي و تازي ، همچنان كه در هيچ يك از منابع ِ يوناني ، سُرياني ، ارمني ، ... – كه خود به غرض آلودگي ِ نويسندگان ِ برخي از اين آثار ، در درشت ْ نمايي ِ بدي ِ ايرانيان ، اذعان دارد – نيز چنين توصيفي ، حتّي با دهْ يك ِ شدّت ، نيافته ، و گرنه از آنجا نقل مي كرد و به نوشته اي از گونه ي ِ « باب ِ برزويه » ( كه مورد ِ شك است و بلكه در نادرستي ِ انتساب ِ آن به برزويه جاي ترديد نيست ! ) استناد نمي جست . اين توصيف ِ هولناك ، به دقيق ترين گونه ي ِ ممكن ، تصوير ِ « روزگار ِ تيره » ي ِ عهد ِ ابن مقفّع است نه روزگار ِ برزويه .
      البتّه به كريستن سن و ديگراني كه چنين انگاشته اند ، نمي توان خرده گرفت . اگر هر يك از ايشان در اين روزگار مي بودند و هجوم ِ ديگر باره ي ِ تازيان ِ غازيان را بر ايران زمين مي ديدند ، و مي ديدند كه بلافاصله پس از 22 بهمن 57 سيري آغاز شد كه دورنماي ِ آن اكنون تلخاي ِ تمامي ِ هستي مان گشته : اين روزگار ِ تيره ؛ آن گاه در مي يافتند كه اصرار ِ م . سهرابي از سر ِ تعصّب نسبت به ايران ِ كهن نيست ( ايران كه نيازي به تعصّب ندارد . اين دين است ، آن هم از نوع ِ مَبين ِ آن ، كه فقط با زور ِ تعصّب زنده مي ماند . ) بلكه به چشم ِ سر ِ خود مي بيند ابن مقفّع را ، در لحظه ي ِ نگارش ِ اين گزارش ِ كشنده .
      □
      متأسّفانه دكتر عبدالحسين زرين كوب نيز ، با وجود ِ اندكي اظهار ِ ترديد نسبت به اصالت ِ انتساب ِ كلّيّت ِ باب ِ برزويه به وي ، پيش از آن ( ! ) به صراحت مي نويسد كه : « براي روشنفكري مثل برزويه طبيب كه كليله و دمنه را به زبان پهلوي درآورد و مقدمه ي ِ معروف خويش را بر آن افزود ، عصر وي [= خسرو انوشروان ] در عين حال عصر انحطاط اخلاقي تلقي مي شد . » ( تاريخ مردم ايران ، ص 499 )
      شگفت آن كه چند سطر بعد ، عصر ِ خسرو « روي هم رفته يك دوران درخشان فرهنگ مزديسنان ِ زرتشتي » خوانده شده !
      اين « كوسه ي ِ ريش ْ پهن » خود را تنها به دكتر زرين كوب تحميل ننموده . ديگراني نيز به ريش ِ نبوده ي ِ پهن ِ وي گرفتار بوده اند ؛ هستند ؛ و يحتمل خواهند بود . از جمله ، پروفسور كريستن سن ، كه ذكر ِ ايشان گذشت – در همين فصل ِ هشتم ِ « ايران در زمان ِ ساسانيان » - ؛ و ديگر ، پروفسور گيرشمن ، كه ذكر ِ ايشان بيايد ، - در « ايران از آغاز تا اسلام » [ ترجمه ي ِ دكتر محمّد معين ، صص 15 – 414 ] كه از قضا ، باز هم پاي ِ برزويه ، يا درست تر بگوييم : پاي ِ باب ِ وي ، در ميان است !
      ؛
      به ما القاء شده است ، و بايد براي ِ ايران ِ عصر ِ ساساني ، « انحطاط و پوسيدگي ِ در حدّ ِ اضمحلال » اثبات كنيم !
      □
      علّامه همايي در باره ي ِ سخن ِ ابو ريحان نوشته است : ‹‹ مطلبي كه ابو ريحان در باره ي ِ ‌« باب برزويه » و « قصد و نيّت ابن مقفع » مي گويد بنظر اين حقير قابل ترديد و محتاج تأمل و تحقيق بيشتر است والله العالم . ›› ( التّفهيم ، مقدّمه : سرگذشت ابو ريحان بيروني ، ص 113 پابرگ )
      نكته ي ِ بسيار مهمّ ِ يادداشت ِ كوتاه ِ علامه همايي ، اين است كه وي دو موضوع ِ مطرح شده از سوي ِ ابو ريحان را از هم تفكيك نموده – كه ممكن است برخي چنين نكرده باشند ( در حالي كه بايد كرد ) - : 1- افزودن ِ ابن مقفّع باب ِ برزويه را به كليله و دمنه 2- انگيزه ي ِ وي ؛ مبني بر ايجاد ِ شك در اذهان ِ معتقدان و دعوت به مذهب ِ ماني .
      به گمان ِ نگارنده ، در اين دو موضوع ، از نظر ِ نوع ، جايگاه ، و زمينه ي ِ شناخت ، تفاوتي هست . يكي به حوزه ي ِ نسخه شناسي و كتاب شناسي تعلّق دارد ، و ديگري به حوزه ي ِ متن شناسي و نقد و تحليل ِ متن .
      با توجّه به شناختي كه از ابو ريحان داريم ، در فقره ي ِ نخست جاي ِ بحثي باقي نمي ماند : اگر چند و چون ِ نسبت ِ « باب ِ برزويه » به ابن مقفّع را به درستي بر نرسيده و نپژوهيده بود ، هرگز چنين به قطعيّت سخن نمي گفت ؛ بلكه اصلاً فقره ي ِ دوّم در ذهن ِ وي مجال ِ طرح نمي يافت . اگر چه امكان و احتمال ِ اين كه بتوان مستقيماً به فقره ي ِ دوّم رسيد نيز كاملاً منطقي است . و اين ، با شناخت ِ دقيق ِ اوضاع و احوال ِ عصر ِ برزويه ، و نقد و تحليل ِ متن ِ « باب ِ برزويه » ميسّر مي گردد . يادكرد ِ ابو ريحان ، راه را كوتاه كرده و روزنه اي – بل ، دري فُراخ – به اين حقيقت گشوده . با اين همه ، لجاج مي كنيم ، و اگر شرم در كار نباشد ، بدمان نمي آيد كه بگوييم ابو ريحان ِ بيروني روي ِ هوا حرف مي زده است !
      □
      سخن ِ ابو ريحان در فقره ي ِ نخست ، مستلزم ِ آن است كه وي نسخه يا نسخه هايي از متن ِ پهلوي ِ كليله و دمنه ي ِ برزويه را ديده باشد ؛ يا ترجمه اي تازي غير از ترجمه ي ِ ابن مقفّع ، يا ترجمه ي ِ فارسي اي از چنين متني ، و يا ترجمه اي به فارسي ِ دري كه مستقيماً از متن ِ پهلوي ِ برزويه برآمده باشد .
      پابرگ ِ اندر متن سپوختگ :
      بد نيست يادآوري كنم كه ابو ريحان كتاب بسيار مي ديده است . از جمله « شاپورگان » ِ ماني را ديده ، و تاريخ ِ دقيق ِ جلوس ِ اردشير ِ بابكان ، و فاصله ي ِ ميان ِ اسكندر و اردشير را از آن استخراج نموده . اين كتاب را گويا كسي ديگر نديده و از آن خبر نداده است . ( در حفريّات ِ تورفان – تركستان ِ شرقي ِ چين - در آغاز ِ سده ي ِ بيستم ، پاره هايي از آثار ِ مانوي و از جمله اوراقي از « شاپورگان » به دست آمده . - رك : ايران در زمان ِ ساسانيان ، ص 284 ؛ آيين ِ گنوسي و مانوي ، ص 123 ؛ سبك شناسي ، ج 1 صص 9 – 38 ) . پس احتمال ِ آن هست كه متن ِ پهلوي ِ كليله و دمنه ي ِ ترجمه ي ِ برزويه را ديده باشد . همچنين ، احتمال ِ ديدن ِ ترجمه ي ِ سُرياني – كه از روي ِ متن ِ پهلوي ِ برزويه ، و به روزگار ِ خسرو انوشروان انجام يافته - نيز هست .
در باره ي ِ وجود ِ ترجمه هاي ِ عربي ِ ديگر از كليله و دمنه ، بنگريد به : نوشته ي ِ مينوي ( مكتوبي به عبّاس اقبال ) ، نقد حال ، صص 6 – 25 .
      ؛
      با اين همه ، پاره ي ِ پاياني ِ سخن ِ ابو ريحان ، ترديد ِ جدّي ايجاد مي كند ؛ به حدّي كه به منتفي بودن ِ همه ي ِ اين احتمالات مي انجامد : « و اذا كان متّهما في مازاد ، لم يخل عن مثله في ما نقل » [= و چون در آنچه افزوده است متّهم است ، از مثل ِ آن در آنچه ترجمه كرده است خالي نباشد . ] ( از ترجمه ي ِ مينوي )
      ،
      چنان مي نمايد كه ابو ريحان آگهي ِ مبني بر عمل ِ ابن مقفّع ، در افزودن ِ « باب ِ برزويه » را از طريقي غير از ديدن ِ نسخه هاي ِ فاقد ِ اين باب ، حاصل نموده باشد . همچنين ، مي توان احتمال داد كه از طريق ِ ديدن ِ نسخه هايي مطمئن ( اعم از پهلوي يا عربي ) به الحاقي بودن ِ باب ِ برزويه آگاه شده ، و سپس به اين برداشت رسيده كه : پس قطعاً ابن مقفّع در اصل ِ متن نيز تصرّفاتي نموده است .
      □
      در باره ي ِ مجمل ِ نظر ِ محمّد علي فروغي - در ردّ ِ سخن ِ ابو ريحان - بنگريد به همان مكتوب ِ مينوي ، نقد حال ، صص 15 و 16 . ( به گمان ِ نگارنده ، نظر ِ فروغي – با دلايلي كه آورده - پذيرفتني نيست ، و از پاره اي اشتباهات ِ اساسي ِ وي در چند و چون ِ گذشته ي ِ ايران و اسلام برآمده . اگرچه در آن « افكار ِ بلند » ديده مي شود ! )
      □
      سخن ِ پاياني اين كه : اگر ابو ريحان ، چنان كه اَرمان ِ وي بوده ، فرصت ِ ترجمه ي ِ « پنج تنتر » را مي يافت ، قطعاً در مقدّمه ي ِ آن ، مستندات و دلايل ِ خويش را مي آورد و ما را امروز به اين همه بحث و جدل گرفتار نمي كرد !
                                   [ پايان ِ پابرگ ِ اندر متن ... ]
      □
      دكتر خانلري ، در مقدّمه ي ِ « داستانهاي بيدپاي » - بدون ِ اشاره به سخن ِ ابو ريحان و هر دليل و سند ِ ديگر - ، به صراحت ، « باب ِ برزويه » را افزوده ي ِ ابن مقفّع دانسته ، و مي نويسد :
« ... كتاب برزويه تلفيقي بوده است از چند كتاب هندي . ابن مقفع نيز در ترجمه ي ِ آن از پهلوي به عربي در متن تصرفاتي كرده تا آن را به ذوق و سليقه ي ِ محيط خود نزديك كند و مقدماتي برآن افزوده تا در ضمن بيان سرگذشت برزويه شمه اي از عقايد و آراء فلسفي خود را از زبان برزويه ي ِ پزشك بيان كند . » ( ص 18 )
      ممكن است كه استناد ِ دكتر خانلري ( افزون بر سخن ِ ابو ريحان ! ) ، به ترجمه ي ِ سُرياني ِكليله و دمنه بوده باشد (16) ؛ ترجمه اي كه از روي ِ متن ِ پهلوي ِ برزويه و در همان روزگار ِ خسرو انوشروان صورت گرفته ، و در آن از « باب ِ برزويه » نشاني نيست ! ( در باره ي ِ اين ترجمه ، و چوني ِ اختلافات ِ آن با ترجمه ي ِ ابن مقفّع ، بنگريد به همين مقدّمه ي ِ دكتر خانلري ، و نيز : مقدّمه ي ِ دكتر جلالي نائيني بر « پنچاكيانه » ، صفحات ِ سي و شش و هفتاد و شش . )
      □
      مستشرق و باستان شناس ِ نامدار ِ فرانسوي ، ر. گيرشمن ، نيز همچون كريستن سن ، عصر ِ خسرو ِ اوّل را دوره ي ِ « بد بختي ِ ملّت » دانسته ، و در اين باره به « باب ِ برزويه » استناد مي جويد . مي نويسد :
      « بد بختي هاي او موجب ترحم افكار مردان بزرگ عصر گرديد ، چنانكه برزويه مي نويسد : « عصر ما همه جا در انحطاط است » . دولت بر اثر تمدن و ثروت خويش درخشان مي نمود ، و قواي نظامي آن قادر مطلق به نظر مي رسيد . اما سازمان اجتماعي اش پوسيده و خراب بود ، و همين امر كفايت مي كرد كه كشور ، به هنگام حمله ي ِ عرب – كه از مقاومت در برابر آن عاجز بودند - در بازوان ِ فاتح افتد . » ( ايران از آغاز تا اسلام ، صص 15 – 414 )
      ...
                              پايان ِ حاشيه (17) )
             □ □ □

      بازگرديم به خويش كام :
      مي توان گفت كه به هيچ وجه اتّفاقي نيست اگر در محدوده ي ِ شواهدي كه نقل شد ، « خويش كام » [= به كام ِ خويش زِيَنده ] تنها در سه اثر ، يعني مقدّمه ي ِ شاهنامه ي ِ ابو منصوري ، شاهنامه ي ِ فردوسي ، و ويس و رامين ، آمده است . در شاهنامه و ويس و رامين ، اين واژه در مورد ِ اشخاص ِ داستاني و باستاني آمده و تنها در مقدّمه ي ِ شاهنامه ي ِ ابو منصوري است كه در باره ي ِ شخص ِ زنده ي ِ همان روزگار به كار رفته است . (18)
      فردوسي اين واژه را حتّي در باره ي ِ ابو منصور ِ عبدالرّزاق نيز به كار نبرده ، و وي را با صفات ِ ديگر ستوده است :
                     يكي پهلوان بود دهقان نژاد
                     دلير و بزرگ و خردمند و راد
      فخر الدّين اسعد نيز اين واژه را نه در مورد ِ طُغرِل به كار برده و نه در باره ي ِ دو عميد ِ وي ، ابونصر منصور بن محمّد كندري و ابوالفتح مظفّر بن محمّد نيشابوري ؛ در حالي كه هر سه را با بهترين اوصاف – و دقيقاً به « كامراني » ! - ستوده است ؛ به ويژه شخص ِ اخير را ، كه از سوي ِ طغرل به اداره ي ِ امور ِ اصفهان گماشته شده بوده ، و هموست كه نظم ِ دري ِ « ويس و رامين » را از وي درخواست نموده است . ( ناصر ِ خسرو نيز از اين مظفّر ِ نشابوري به نيكي ياد كرده . رك : سفر نامه ، چاپ ِ دبير سياقي ، ص 166 . )
      □
      تا اينجا ، در محدوده ي ِ نگريسته هاي ِ متني ِ ما ، امير ابو منصور ِ عبدالرّزاق ِ طوسي ، تنها « خويش‌كام » ِ ايراني در همه ي ِ ادوار ِ پس از تازيان است . پهلواني دهقان نژاد ، كه انديشه اي بس بلند داشت در ايران پرستي ِ خويش ، و به يكباره جان بر سر ِ اين كار نهاد .
      □
      از آنجا كه اين نوشته ، در آغاز ، با نام و ياد ِ اين بزرگ مرد ِ تقريباً به فراموشي سپرده شده (19) ، پيوند يافت ، اينك كه دوباره به يادكرد ِ وي باز گشته ايم ، بي جا نخواهد بود اگر كلمه اي چند ديگر نيز در باره ي ِ وي نوشته آيد .
      ؛
      دانشمند ِ گران مايه ، جناب ِ دكتر اذكائي ، در تعليقات ِ عالي ِ الآثار الباقيه [ شماره ي ِ 69 ] ، در گزارشي موجز از زندگيْ شناخت ِ ابو منصور ِ عبدالرّزاق ، وي را به استناد ِ نوشته ي ِ نظام الملك ِ طوسي ( سير الملوك / سياست نامه ) ، باطني - قرمطي دانسته و نوشته اند كه : « تا كنون هيچيك از محقّقان دانشمند « شاهنامه پژوه » ابداً اشارتي به گرايش « باطني » ( اسماعيلي ) وي نكرده اند . « - نه قزويني ، نه مينورسكي ، نه صفا و نه خالقي مطلق . ( الآثار ، ص 495 ) (20)
      اين درست ؛ ليكن به گمان ِ نگارنده ، تنها به استناد ِ نوشته ي ِ نظام الملك ، نمي توان در اين باره داوري ِ قطعي نمود .
      همچنين نوشته اند : « در ضمن اين قضيه هم نظر به گرايش هاي سياسي ِ امراء و ملوك ِ زمان ( نيمه ي يكم سده ي چهارم هـ . ق. ) كاملاً تأييد مي شود . »
      با اين همه ، و حتّي با توجّه به گرايش ِ بنيادين ِ باطنيان ِ ايران به « ايران خواهي » [ چنان كه از اشعار ِ شاعر ِ سترگ ِ سده ي ِ پنجم : ناصر ِ خسرو ، به روشني پيدا ست – اگر بتوان وي را نمونه ي ِ نوعي ِ « باطني » دانست . ] ، پذيرفتن ِ باطني گري ِ سپهسالار ِ خراسان ، دشوار مي نمايد . به نظر مي رسد كه وي به لحاظ ِ انديشگي ، بيشتر به گونه اي ايران پرستي ِ ژرف ِ دهگاني / پهلواني باور داشته است . ( همان گونه كه ناصر ِ خسرو ، باورمند ِ ايران پرستي ِ خردورزانه است . ) و البتّه نمي توان ناديده گرفت كه ممكن است در كوتاه مدّت و بنا به ملاحظات ِ سياسي ، در گيراگير ِ وضعي به شدّت حسّاس و منقلب ، ابومنصور نيز همچون ساير ِ امراء و ملوك ِ زمان ، با باطنيان كه خود را در مقابله ي ِ دشمني مشترك مي ديده اند ، همراه شده ، و در خروج ِ يكپارچه ي ِ تركان و دين ْ باوران و دستارداران (21) و تازيان و تازي شدگان ِ مخالف ِ سامانيان ، كه به سركوبي ِ جنبش ِ باطنيان برخاسته بودند ، شكست يافته و همچون ديگران ، جان بر سر ِ آرمان هاي ِ خويش نهاده باشد .
      □
      اگر در روايت ِ نظام الملك (22) خوب دقيق شويم ، چند نكته جلب ِ نظر مي كند :
      1. تنها يك بار از نسبت ِ « باطني » ِ ابومنصور سخن رفته ؛ آن هم با فعل ِ « شد » ( پس از شرح ِ باطني شدن ِ شماري از بزرگان ِ دولت ، و توضيح ِ نحوه ي ِ عمل ِ پوشيده ي ِ ايشان ) :
      « و مردمان ِ دوردست چنان مي پنداشتند كه اهل حضرت همه باطني شده اند . و ابومنصور ِ عبدالرّزاق نيز در مذهب باطنيان شد . » [ چ دكتر شعار ، ص 268 ] . ( بگذريم از اين كه اين جمله به لحاظ ِ نحوي قابل ِ تأمّل است و مي توان فعل ِ « شد » را صورت ِ محذوف به قرينه ي ِ « شده / شده است » دانست : چنان مي پنداشتند كه اهل حضرت همه باطني شده اند و ابومنصور ِ عبدالرّزاق نيز در مذهب ِ باطنيان شده / شده است . )
      2. كمترين سخني از ارتباط ِ ديگر باطنيان و باطني شدگان با ابومنصور ديده نمي شود . تنها يك مورد ارتباط از سوي ِ ابومنصور با يكي از باطنيان / باطني شدگان ِ بارگاه : منصور ِ بايقرا ، ديده مي شود ؛ كه ابومنصور پس از تلاشي كه براي ِ جلوگيري از رسيدن ِ البتگين از نشابور به بخارا مي كند و موفّق نمي شود ، طيّ ِ ملطّفه اي به پسر ِ بايقرا مي نويسد كه : « البتگين آمد تا كار ِ شما تباه كند . » [ ص 269 ]
      3. در ساير ِ موارد ، از قرمطيان با نام ِ شهرهاي ِ ايشان ياد شده ، امّا حتّي يك بار « قرمطيان ِ طوس » گفته نشده ؛ الا اين كه : « گرد طوس فرو گيرند و ابومنصور را بگيرند ، و هر كه را يابند از قرامطه ، بكشند . » [ ص 272 ] . به روشني پيدا ست كه وضع ِ طوس و ابومنصور ، تفاوت ِ اساسي با ساير ِ موارد ِ شهرها و قرمطيان ِ آن دارد .
      4. در مورد ِ مرگ ِ سايرين ، افعال ِ « بمرد » و « بكشتند » به كار رفته ، و در مورد ِ ابومنصور ، فعل ِ « فرمان يافت » . ( آيا نظام الملك از سر ِ زادگاه ْ دوستي چنين مي نوشته ؟ - بعيد مي نمايد . )
      □
      غرض آن كه ، براي ِ قرمطي دانستن ِ ابومنصور ، آورده ي ِ وزير ِ سلجوقي سند ِ بسنده اي نمي تواند بود . وي طوري مي گويد « فلان قرمطي شد » كه گويي قرمطي شدن ، جامه دگر كردن است يا واخوردن ِ پياله اي شراب . به استعداد و روزگار قرمطي توان شد . آدم ِ بزرگ ِ صاحب انديشه اي چون ابومنصور ِ عبدالرّزاق به لحظه اي قرمطي نمي شود . مردمان ِ توده – همچنان كه از روايت هاي ِ نظام الملك هم پيدا ست – مي توانند به شبي « قرمطي ِ پيرو » يا « پيرو ِ قرمطي » شوند [ و همين خود از بزرگ ترين ضعف هاي ِ جنبش هاي ِ ما ست ] ، امّا صاحبان ِ انديشه ، به شبي ، تنها مي توانند قرمطي بودن ِ خود را آشكار كنند . و در مورد ِ ابومنصور چنين چيزي ديده نمي شود . مي گويد : قرمطي شد . ( يا به عين ِ عبارت : در مذهب ِ باطنيان شد . )
      و اين ، به دقيق ترين برداشت ، يعني : به ملاحظات ِ سياسي ، با قرمطيان همراه شدن . ( و براي ِ اين برداشت ، بنده گزارش ِ سياست نامه را سندي بسنده مي بينم ! )
      □
      برداشت ِ نگارنده از روايت ِ سياست نامه ( با استناد به مختصر آگهي هاي ِ ديگر كه از زندگي ِ ابومنصور ِ عبدالرّزاق به دست داريم ) اين است كه : سركوبي ِ جنبش ِ قرمطيان ، فرصتي مغتنم از بهر ِ ترك و تازي ، براي ِ از ميان برداشتن ِ اين داعيه دار ِ نيرومند و بلند پرواز ِ ايران پرست بوده است ( آن هم به دست ِ فرمان ِ امير ِ ساماني ) .
      وگرنه ، قرمطي بودن ِ ابومنصور ِ عبدالرّزاق همان قدر پذيرفتني است كه اعتزال و تشيّع ِ فردوسي ! در اعتزال ِ فردوسي ، از قديم الايّام تا به امروز ، به اين بيت ِ او – پنجمين بيت ِ شاهنامه – استناد و استشهاد مي شود :
                     به بينندگان آفريننده را
                     نبيني مرنجان دو بيننده را
      ( گويا چهار مقاله ي ِ نظامي ِ عروضي ِ سمرقندي – مؤلَّف به نيمه ي ِ سده ي ِ ششم هـ . ق. – كهن ترين جايي باشد كه اين برداشت ِ ياوه در آن آمده است . (23) ) در حالي كه اولاً : اين معني در باورداشت ِ زرتشتيان نيز هست . ( اگر نگويند كه زرتشت هم معتزلي بوده ! ) ، ثانياً : فردوسي سخن از شناخت ِ خداوند مي گويد ، و اين كه وي را با چشم نمي توان ديد . ( و در بيت ِ بعد ، انديشه را هم راه يابنده به او نمي بيند . ) در حالي كه – گويا (24) - اختلاف ِ مورد ِ نظر ِ معتزله و اشاعره در اين فقره ، بركنار از مقوله ي ِ « شناخت » ، و امري كلّي است كه آيا انسان قادر به رؤيت ِ خداوند هست يا نه ؛ كه : « معتزلي گويد : خدا را هيچگاه به چشم نتوان ديد و اشعري گويد كه خداوند در روز رستخيز به عيان ديده مي شود . » [ لغت نامه ؛ اشاعره ] ، ثالثاً : هر آدميزاده اي كه در هستي به درستي انديشه كند ، خود مي تواند به اين دريافت برسد . چگونه است كه انديشمند ِ بزرگي چون فردوسي ، نياز به اخذ از معتزله دارد ؟! (25)
      در اين اواخر ، آقاي ِ دكتر زرياب خويي ، از راه ِ سنجش ِ ديباچه ي ِ شاهنامه با عقايد ِ كلامي ِ فرق ِ مختلف ِ اسلامي ، به اين نتيجه رسيده اند كه : « جهان بيني فردوسي با عقايد حكماي اسماعيلي مطابقت دارد . » (26)
      اين تحقيق ِ تازه اي است ، امّا نتيجه ي ِ آن چيز ِ تازه اي نيست . فردوسي از قديم به « قرمطي بودن » و « تشيّع » و « اعتزال » متّهم بوده است . (27) سخن ِ نگارنده در اين باره اين است كه : اگر عقايد ِ حكماي ِ اسماعيلي با جهان بيني ِ فردوسي مطابقت داشته بوده باشد ، تكليف چيست ؟!!
      ( از آنجا كه نوشته ي ِ استاد زرياب را نديده و نخواند ام ، بيش از اين گپ نمي زنم . )
      □
      نگارنده بر اين گُمانم – يا در اين بي گُمانم – كه طرح ِ چنين بحث ها و نسبت هايي ، در باره ي ِ بزرگاني چون ابومنصور ِ عبدالرّزاق و فردوسي ، در حكم ِ فرو پوشاندن ِ چهره ي ِ راستين ِ ايشان است . و اگر به راستي اصرار داريم كه براي ِ آيين ِ ايشان در پي ِ نامي بگرديم ، آن همانا « ايران پرستي » است .
      ؛
      بجا ست كه در باغ ِ فردوسي در طوس ِ خراسان ، براي ِ ابومنصور ِ عبدالرّزاق ، كه خويش كامي ِ خود را در رهايي و سربلندي ِ ايران مي جُست ، بنا يا نشانه ي ِ يادبود ِ شايسته اي بر پا گردد .
      همچنان كه ، نصب ِ سنگ نبشته هايي در بردارنده ي ِ نام و ياد ِ همه ي ِ آناني كه از روزگار ِ خسروان ، با گرد آوري و نگارش ِ « خداي نامه » ، تا به روزگار ِ ابومنصور ِ عبدالرّزاق و فردوسي ، به اين كار ِ بزرگ ، يعني شناخت نامه ي ِ ايران و ايراني ياري رسانده و در آن كوشيده اند ، يك ضرورت ِ ايراني است .
      و البتّه ، مي مانَد براي ِ اندكي بعد ؛ كه آينده بيايد .
      □□□
      سخن ِ پاياني اين كه : اگر « خويش كامي » - به معني ِ نخست ِ خود ، دست ِ كم در بُعد ِ معنوي [= به كام ِ خويش برآمدگي ِ دروني ] ، تا روزگار ِ حافظ ادامه ي ِ هستي يافته بود ، در اين بيت ِ او :
                     طريق ِ كام بخشي چيست ؟ - ترك ِ كام ِ خود كردن
                     كلاه ِ سروري آن است كز اين ترك بردوزي
مي توانست به جاي ِ « كام بخشي » [ كه در دو جاي ِ ديگر از ديوان ، در مورد ِ « دوران » و « چرخ » به كار رفته ] بنشيند :
                     طريق ِ خويش كامي چيست ؟ - ترك ِ كام ِ خود كردن
      ...
      اهل ِ ذوق در مي يابند كه همين تفاوت ِ مختصر ، چه دگرگوني ِ ژرفي پديد مي آورد .

نيمروز پسين ِ آدينه ؛ 25 اَمرداد ِ 1381
مهدي سهرابي

مشخّصات ِ منابع و مراجع :

الآثار الباقيه عن القرون الخاليه . ابوريحان محمد بن احمد بيروني . تحقيق و تعليق پرويز اذكائي . مركز نشر ميراث مكتوب . اوّل ، 1380
آثار الباقيه . ابوريحان بيروني . ترجمه اكبر دانا سرشت . انتشارات امير كبير . سوّم ، 1363.
آيين گنوسي و مانوي . ( مقالات ) ويراسته ي ِ ميرچا الياده . ترجمه ي دكتر ابوالقاسم اسماعيل پور . انتشارات فكر روز . اوّل ، 1373.
اوستا . كهن ترين سرود هاي ِ ايرانيان . گزارش و پژوهش دكتر جليل دوستخواه . انتشارات مرواريد . اوّل ، 1370 .
ايران از آغاز تا اسلام . ر . گيرشمن . ترجمه ي دكتر محمّد معين . شركت انتشارات علمي و فرهنگي . هشتم ، 1370.
ايران در زمان ساسانيان . كريستن سن . ترجمه ي رشيد ياسمي . دنياي كتاب . هفتم ، 1370.
بيست مقاله ي قزويني ( دوره ي كامل ) . تصحيح (؟) عبّاس اقبال آشتياني و ابراهيم پور داود . دنياي كتاب . دوّم ، 1363.
پنچاكيانه يا پنج داستان ( كليله و دمنه ؛ ترجمه از متن ِ سنسكريت ) . ترجمه ي مصطفي خالقداد عبّاسي . تصحيح و توضيح دكتر جلالي نائيني – دكتر عابدي – دكتر تاراچند . انتشارات اقبال . اوّل ، 1363.
تاريخ ادبيّات ايران . دكتر ذبيح الله صفا . ( خلاصه . جلد ِ اوّل ) . شركت سهامي كتاب هاي جيبي . سوّم ، 1362.
تاريخ بيهقي . ابوالفضل بيهقي . تصحيح دكتر علي اكبر فيّاض . انتشارات دانشگاه فردوسي . دوّم ، 2535 شاهنشاهي.
تاريخ مردم ايران ، كشمكش با قدرتها . دكتر عبدالحسين زرّين كوب . انتشارات امير كبير . اوّل ، 1364.
التّفهيم لِاوائل الصّناعه التّنجيم . ابوريحان محمّد بن احمد بيروني خوارزمي . تصحيح جلال الدّين همايي . انتشارات بابك . ؟ ، 1362.
چهار مقاله . نظامي عروضي سمرقندي . به اهتمام دكتر محمّد معين . انتشارات امير كبير . هشتم ، 1364.
حماسه سرايي در ايران . دكتر ذبيح الله صفا . انتشارات امير كبير . پنجم ، 1369.
خود آموز زبان و خط اوستايي . تأليف هاشم رضي . انتشارات فروهر . دوّم ، 1373.
خود آموز خط اوستايي . پژوهش آرمين كسروي . ( نسخه ي پي دي اف . نشاني اينترنتي :
                                                                  http://www.zoroaster7.persianblog.com  )
داستان هاي بيدپاي ( كليله و دمنه ) . ترجمه ي محمّد بن عبدالله البخاري . تصحيح پرويز ناتل خانلري و محمّد روشن . انتشارات خوارزمي . دوّم ، 1369.
سبك شناسي . تأليف محمد تقي بهار ( ملك الشّعرا ) . انتشارات امير كبير . ششم ، 1370.
سخن و سخنوران . تأليف بديع الزّمان فروزانفر . انتشارات خوارزمي . چهارم ، 1369.
سفرنامه . تأليف ناصر ِ خسرو . تصحيح دكتر دبير سياقي . انتشارات زوار . چهارم ، 1370.
سياست نامه ( سير الملوك ) . خواجه نظام الملك طوسي . به كوشش ِ جعفر شعار . شركت سهامي كتابهاي جيبي . سوم ، 1364.
~ . تصحيح ِ عبّاس اقبال آشتياني . انتشارات اساطير . دوّم ( چاپ ِ اوّل ِ اساطير ) ، 1369.
شاهنامه . ژول مول . ( افست ) انتشارات اميركبير ( 7 جلد + 1 جلد مقدمه ) . سوّم ، 1363.
شرح تعرّف ( شرح التّعرّف لمذهب التّصوّف ) . اسماعيل بن محمد مُستملي بخاري . تصحيح محمد روشن . انتشارات اساطير . اوّل ، 1363.
فرار از مدرسه . تأليف دكتر عبدالحسين زرين كوب . انتشارات امير كبير . چهارم ، 1369.
فرهنگ فارسي . دكتر محمد معين . امير كبير . هشتم ، 1371 .
كسايي مروزي ( زندگي ، انديشه و شعر او ) . تأليف و تحقيق دكتر محمد امين رياحي . انتشارات علمي . هشتم ، 1379.
كليله و دمنه . انشاي ابوالمعالي نصرالله منشي . تصحيح و توضيح مجتبي مينوي طهراني . انتشارات امير كبير . هفتم ، 1362.
گنجينه ي سخن ( پارسي نويسان بزرگ و منتخب آثار آنان ) . تأليف دكتر ذبيح الله صفا . انتشارات امير كبير . پنجم ، 1370.
لغت نامه . دهخدا . چاپ سوم ( چاپ دوم از دوره ي جديد ) ، 1377.
نقد حال . مجتبي مينوي . انتشارات خوارزمي . دوّم ، 1358.
نوشته هاي پراكنده . صادق هدايت . انتشارات امير كبير . ( زيراكس ِ چاپ ِ دوّم ، 1344. )
واژه نامك ( فرهنگ شاهنامه فردوسي ) . عبدالحسين نوشين . انتشارات دنيا . سوم ، 1369 .
ويس و رامين . فخر الدين اسعد گرگاني . با مقدمه و تصحيح و تحشيه ي ِ محمّد روشن . صداي معاصر . اول ، 1377 .

             پابرگ ها :

(1) بيست مقاله ي ِ قزويني ، ج 2 ، ص 19 – 18 .

(2) رك : همان .

(3) « و هوا خواهان آن نسب نامه ها را براي ايشان ساخته اند . » ( بيست مقاله ي ِ قزويني . ج 2 . ص 23 )

(4) زنده ياد صفا در تاريخ ادبيّات ايران نيز وي را « امارت جو » و « نسب ساز » شمرده ؛ و بدتر از آن ، كار ِ شاهنامه را هم در راستاي ِ « امارت جويي » ِ وي دانسته ، مي نويسد : « ابومنصور مانند ِ عده اي از امرا و امارت جويان آن روزگار نسب خود را به شاهان قديم مي رسانيده است و نسب نامه ي او در مقدمه ي شاهنامه ي ابومنصوري نقل شده و از اين اقدام ابومنصور چنين دريافته مي شود كه او داعيه ي سلطنت و امارت داشته است و شايد بر اثر همين فكر و يا بر اثر تعصب نژادي و دوستداري ايران به تأليف شاهنامه ي جامعي قيام كرده باشد . » ( خلاصه ، جلد ِ اوّل ، ص 150 )
تقي زاده نيز در مقاله ي ِ « شاهنامه و فردوسي » سخناني دارد نامحقّقانه ، مغرضانه ، و زشت . [ رك : لغت نامه ، ذيل ِ : ابومنصور ]
دكتر جعفر شعار ، از غارت ِ شهرهاي ِ خراسان توسّط ِ ابومنصور خبر داده ( بدون ِ ذكر ِ منبع و مأخذ ) . [ رك : سياست نامه ؛ شرح ِ نام ها ]

(5)  دكتر جليل دوستخواه ، مقدمّه ي ِ اوستا ، ص سي و هفت .

(6) پاره اي قراين حاكي از بي مهري يا كم مهري ِ برخي اوستا شناسان ، نسبت به اين بخش از « نامه ي ِ مينوي » است . امّا شناسندگان ِ درست ِ آن نيز اندك نيستند . استاد دوستخواه ، آن را « گنج ِ شايگاني از ريشه دارترين و بنيادي ترين بن – مايه هاي ِ اساطير و فرهنگ ِ ايرانيان » خوانده اند . بنده ي ِ نگارنده – كه البتّه و متأسّفانه ، به اوستا جز از طريق ِ ترجمه هاي ِ فارسي ِ آن راه ندارم ، به اتّكاي ِ فهم و شناخت ِ ناچيز ِ خويش - ونديداد را ، پس از گاتها ، مهم ترين بخش ِ اوستا مي بينم .

(7)  گمان مي كنم – بلكه بي گمانم – كه در اين موضع ، « فرزندان » درست باشد . در اوستايي ( همچنان كه « پسر » در فارسي ِ دري ِ كهن ) « پُوثرَ / / » دو معنا داشته : 1 – مطلق ِ فرزند 2 – فرزند ِ نرينه . ( « اَپُوثرَ / / ، به معني ِ بدون ِ فرزند ، بي فرزند . » رك : هاشم رضي . خود آموز ِ زبان و خط اوستايي . ص 9 ) ( پس نگاره - امروز 27 / 2 / 84 ديدم : آقاي آرمين كسروي ، در خود آموز خط اوستايي آنجا كه « پوثرَ » همراه با پيشوند ِ نفي آمده – ص 4 ( ) – آن را به معني ِ « فرزند » آورده اند ، و آنجا كه اين واژه خود به تنهايي آمده – ص 17 ( ) - ، براي ِ آن معني ِ « پسر » ذكر نموده اند ! و درست همين است ؛ اگر چه بايد در آنجا كه به تنهايي هم مي آيد ، هر دو معني ذكر شود . جاي ِ ديگر – در يادداشت ِ بلند و پر گره ِ « مرد » - در اين باره بيشتر نوشته ام . اگر زنده ماندم ، در اين چند ماه ِ آينده تايپ خواهم كرد . شايد هم مختصر پولي به دست افتاد و دادم تايپيست ! )

(8)  الف ) پاي برگ ِ آورده ي ِ استاد دوستخواه :
« كساني هستند كه روزي را بي خوردن ِ چيزي مي گذرانند و از لب زدن به گوشت ، خود داري مي كنند . ما نيز پرهيز مي كنيم ؛ امّا از هر گناهي در انديشه و گفتار و كردار . در دين هاي ديگر ، مردمان از خوراك روزه مي گيرند ؛ امّا در دين ِ ما از گناه . » ( صد در ، 83 )
ب ) مقايسه كنيد با سخن ِ مشهور ِ سعدي ، كه مي فرمايد :
                                                  اندرون از طعام خالي دار
                                                  تا در آن نور ِ معرفت بيني !

(9)  اَسپرن = يك درهم ( اوستا ، پيوست ، ص 912 )

(10) بايسته است كه شمّه اي از نظرم را در باره ي ِ واژه ي ِ « تازي » ، و اين كه من آن را به چه معنا و مفهومي به كار مي برم ، همين جا بگويم : من تازي را به جاي ِ مسلمان به كار مي برم و البتّه گوشه ي چشمي هم به خاستگاه ِ آن در كار هست ! ( شايد جايي ديگر فرصت شد و بيشتر نوشتم . )

(11)  شرح ِ تعرّف ، ج 1 ، ص 129 . – بايد گفت كه اين بيمناكي اختصاص به تازيان نداشته و تركان ِ تازي شده - كه « مسلمانان ِ پاكيزه » بوده اند – نيز چنين باور داشته اند كه ايرانيان تا « عاجز باشند طاعت مي دارند ... و اگر كمتر گونه يي قوت گيرند ... هم از جهت مذهب و هم از جهت ولايت ، يكي را از تركان زنده نمانند . » [ سياست نامه ( به نقل از : زرّين كوب ، فرار از مدرسه ، ص 44 ) چاپ ِ جعفر شعار ، ص 6 – 195 ]

(12)  رك : كتاب الهند ، ص 123 طبع ِ هند ( ← التّفهيم ، مقدّمه ي مصحّح : همايي ، ص 112 )
با توجّه به اهميّتي كه كه اين چند سطر از نوشته ي ِ ابوريحان دارد ، و نظر به آن كه علّامه همايي در برداشت ِ خويش از اين عبارت دچار ِ اشتباه شده ، عين ِ سخن ِ ابوريحان ، و پيش از آن سطري چند از نوشته ي ِ علّامه همايي نقل مي شود :
« ابوريحان مي خواست كه كتاب پنج تنتر را كه اصل كتاب كليله و دمنه است هم از سانسكريت بعربي نقل كند ؛ زيرا معتقد بود كه اين كتاب از همان زمان كه از هندي به پهلوي درآمده و بعد از آن هم كه از پهلوي بعربي و از عربي بفارسي دري نقل شده از تحريف و نقصان و زيادت مصون نمانده است ؛ و ابن مقفع و ديگر ناقلان و مترجمان كتاب امانت بخرج نداده و از خود اضافاتي افزوده اند .
مخصوصاً در باره ي ابن مقفع كه اولين مترجم كتابست از پهلوي بعربي اعتقاد ابوريحان اين است كه وي مخصوصاً باب برزويه را براي سست كردن عقايد اسلامي و دعوت بكيش مانويه علاوه كرده است . » [ پايان سخن همايي ]
و امّا سخن ِ ابوريحان :
« و بودي ان كنت اتمكن من ترجمة كتاب " پنج تنتر " و هو المعروف عندنا بكتاب " كليله و دمنه " فانه تردد بين الفارسية و الهندية ثم العربية و الفارسية علي السنة قوم لايؤمن تغييرهم اياه كعبدالله ابن المقفع في زيادة باب " برزويه " فيه قاصداً تشكيك ضعفي العقايد في الدين و كسرهم للدعوة الي مذاهب المنانيه و اذا كان متهما في مازاد لم يخل عن مثله في ما نقل » [ كتاب الهند ، ص 123 طبع هند ]
ترجمه ي ِ فارسي ِ آن :
« و من دوست دارم كه برايم ممكن مي شد كتاب پنج تنتر را كه نزد ما معروف به كتاب كليله و دمنه است ترجمه كنم چه اين كتاب ميان فارسي و هندي و سپس ميان عربي و فارسي بر زبان قومي گشته است كه ايمن از تغيير ايشان دران نمي توان بود مثل عبدالله بن المقفع در افزودنش باب برزويه را به قصد به شك انداختن مردم سست عقيده در دين و مغلوب كردن ايشان براي دعوت به مذهب مانوي ، و چون در آنچه افزوده است متّهم است ، از مثل آن در آنچه ترجمه كرده است خالي نباشد . » [ از : مجتبي مينوي ، نقد حال ، ص 26 ]

مقصود ِ بنده از « اشتباه ِ علّامه همايي » ( كه ممكن است تسامح باشد نه اشتباه ! ) به آن است كه وي از نقل ِ « عربي به فارسي ِ دري » ِ كتاب ِ كليله و دمنه سخن به ميان مي آورد ، حال آن كه در عبارات ِ ابوريحان ، از اين فقره سخني نيست . منظور از « فارسي » كه در سخن ِ ابوريحان آمده ، در هر دو موضع « پهلوي » است نه « فارسي ِ دري » . ( و اين خود شاهدي است معتبر بر استعمال ِ اين كلمات . متأسّفانه مينوي نيز به اين موضوع توجّهي ننموده و هر دو مورد را « فارسي » آورده ، در حالي در ترجمه اي كه به زبان ِ امروز صورت مي گيرد ، بايد در هر دو موضع ، لفظ ِ « فارسي » را به « پهلوي » گزارش نمود و يا همان « فارسي » را آورد ، و در كمان ( ) « پهلوي » را افزود . )
عبارت ِ ابوريحان نشان نمي دهد كه وي ترجمه يا ترجمه هاي ِ فارسي ِ دري ِ كليله و دمنه را ديده ، يا بدان نظر داشته است . ( اين نكته هم درخور ِ تأمّل است كه ابوريحان هيچ اشاره اي به ترجمه ي ِ منظوم ِ رودكي نيز ندارد . آيا به روزگار ِ ابوريحان ، اين ترجمه بر جاي نبوده ؟ و اصلاً آيا به روزگار ابوريحان هيچ ترجمه ي ديگري از كليله و دمنه نداشته ايم ؟ ) ضمناً ، ابوريحان از « ديگر ناقلان و مترجمان كتاب » سخني نگفته است . ( مگر آن كه در جايي ديگر از كتاب الهند چنين گفته باشد ! )

(13) رك : ترجمه ي ِ فارسي ِ رشيد ياسمي ، ص 554 پابرگ ِ 3 . در پابرگ ِ 5 ص 562 نيز به خطابه ي ِ خود – در پاريس ، 1932 – اشاره و ارجاع داده .

(14) يعني باب ِ برزويه .

(15) در كليله و دمنه چاپ مينوي ، اين عبارات مختصر تفاوتي دارد كه البتّه در موضوع ِ بحث تغييري ايجاد نمي كند ؛ امّا محض ِ اين كه خواننده بي نياز باشد ، نقل مي كنم :
« خاصّه در اين روزگار تيره كه خيرات بر اطلاق روي بتراجع آورده است و همّت ِ مردمان از تقديم حسنات قاصر گشته با آنچه مَلِكِ عادل أنوشَرْوان كسري بن قباد را سعادت ِ ذات و يمن ِ نقيبت و رجاحت ِ عقل و ثبات ِ راي و علوّ ِ همّت و كمال ِ مقدرت و صدق ِ لهجت و شمول ِ عدل و رافت و إفاضت ِ جود و سخاوت و اشاعت ِ حلم و رحمت و محبّت ِ علم و علما و اختيار ِ حكمت و اصطناع حكما و ماليدن ِ جبّاران و تربيت ِ خدمتگاران و قمع ظالمان و تقويت ِ مظلومان حاصل است مي بينم كه كارهاي زمانه ميل به إدبار دارد ، و چُنانستي كه خيرات مردمان را وداع كردستي ، و افعال ستوده و اخلاق پسنديده مدروس گشته ، و راه ِ راست بسته ، و طريق ضلالت گشاده ، و عدل ناپيدا و جور ظاهر ، و علم متروك و جهل مطلوب ، و لُؤم و دناءَت مستولي و كرم و مروَّت منزوي ، و دوستيها ضعيف و عداوتها قوي ، و نيك مردان رنجور و مُسْتَذَلّ و شِرِّيران فارغ و محترم ، و مكر و خديعت بيدار و وفا و حرّيّت در خواب ، و دروغ مؤثّر و مثمر و راستي مردود و مهجور ، و حقّ منهزم و باطل مظفّر ، و متابعت ِ هوا سنّت ِ متبوع و ضايع گردانيدن احكام خرد طريق ِ مشروع ، و مظلوم ِ مُحِقّ ذليل و ظالم ِ مُبْطِل عزيز ، و حرص غالب و قناعت مغلوب ، و عالَم ِ غدّار بدين معاني شادمان و بحصول اين ابواب تازه و خندان . »

                                                  كليله و دمنه . انشاي ابوالمعالي نصرالله منشي
                                                  تصحيح و توضيح : مجتبي مينوي طهراني
                                                                           صص 6 – 55
براي اين عبارات در ديگر ترجمه ي ِ كهن ِ كليله و دمنه ، بنگريد به : داستان هاي بيدپاي ، محمّد بن عبدالله البخاري ؛ تصحيح ِ خانلري – روشن ، ص 68 ، سطر 19 و بعد .

(16) ترجمه ي ِ مزبور كه نسخه ي ِ منحصر به فرد ِ آن در 1870 م شناسايي شده ، در 1876 با ترجمه ي ِ آلماني ِ آن ، در لايپزيگ انتشار يافته . دكتر خانلري از چاپ ِ 1911 ( برلين ) بهره برده است .
عدم ِ اعتناي ِ كريستن سن و گيرشمن به اين ترجمه را ( كه فاقد ِ باب ِ برزويه است ) چگونه بايد توجيه كرد ؟ چاپ ِ نخست ِ « ايران در زمان ساسانيان » در 1936 ، و چاپ ِ نخست ِ « ايران از آغاز تا اسلام » در 1951 صورت گرفته ؛ و در اين هر دو كتاب ، « باب ِ برزويه » به حيث ِ يك سند ِ دوره ي ِ ساساني تلقّي شده است .
جالب تر از همه اين كه دانشمند ِ بزرگ ِ ايراني ، مجتبي مينوي ، در « مكتوبي به عباس اقبال » به تاريخ ِ 1306 هجري ِ شمسي ( 1928 ميلادي ) به اين ترجمه مراجعه داشته است . ( رك : نقد حال ، ص 16 )

(17) اين « حاشيه » ي ِ دراز ِ ناگزير ، كه در نگارش ِ تقريباً نهايي ِ پيشين ( در اواخر ِ بهمن ماه ِ 1380 ) ، بيش از همان هشت سطر ِ آغازين نبود ، خوش خوش و پاره پاره جا باز كرد . ممكن است در نظر ِ برخي ، كلاً زايد بنمايد . در پي ِ تحميل ِ نظر ِ خويش نيستم ، امّا اگر به ديده ي ِ انصاف بنگريم ، خواهيم پذيرفت كه وقتي به راستي و از قرار ِ واقع ، متن و حاشيه مان قاطي است ، نمي توانيم و لزومي ندارد كه در آرايش ِ نوشته هايمان ، به شيوه ي ِ غربيان بكوشيم . ايشان ، دست ِ كم ، يك يا دو صد سالي – يا بيشتر – هست كه همه چيزشان را به قرار ِ نظم بازآورده اند . حرف هايشان را دسته بندي مي كنند ، و به ترتيب ِ اولويّت گپ مي آورند . امّا در هستي ِ به تاريكي فكنده ي ِ ما ، گاه ناگهان ديده مي شود كه حاشيه اي متن است و متني بايد به حاشيه رود ، يا حتّي كلاً بدر شود !
اميدوارم كه توانسته باشم قدري از اهمّيّت ِ انتساب ِ « باب ِ برزويه » را نشان دهم .
...
ضمناً ، عبارتي كه در آغاز ِ اين « حاشيه » مورد ِ استناد قرار گرفته ، در ترجمه ي ِ بخاري چنين آمده : « در ميدان طلب دنيا لگام اسب فرو مگذار كه هيچ دانا را همراه خود نيابي . از مشاركت دون همتان ننگ نداري ؟ » ( داستانهاي بيدپاي ، ص 58 )

(18) در مورد ِ ويس و رامين مطمئنّم ؛ امّا در مورد ِ شاهنامه ، اين نظر متّكي به شواهد ِ لغت نامه ، و فحص ِ محدود ِ نگارنده در ديباچه ي ِ شاهنامه است . لازم است كه كليّه ي ِ مواضعي از شاهنامه كه فردوسي در آن از روزگار ِ خود مي گويد ، بررسي شود .

(19) ادوارد زاخائو ، دانشمند ِ آلماني ، طابع ِ الآثار الباقيه [ لايپزيگ ، 1878 م ] در تعليقات خود مي نويسد كه نام ابومنصور ِ عبدالرّزاق را جز در الكامل ابن اثير – كه در تاريخ امارت ركن الدّوله ي بويه اي ، طي حوادث سال 349 ، از كسي بدين نام ياد كرده – در جايي ديگر نيافته ، و بر وي شناخته نيست .
آقاي دكتر اذكائي ، پس از اين اشاره آورده اند : « اكنون اين نام پس از قرن و ربعي در نزد ِ اهل ِ تحقيق و ادب بسيار معروف است ، چه پيوند اين نام با حماسه ي ِ كبير ملي ايران ( شاهنامه ) مساعي محققانه ي ِ دانشمندان برجسته اي را از ايرانشناسان بنام ايراني و اروپايي ... در شناخت حال و امر وي موجب شده است ... » [ الآثار ، تعليقه ي ِ 69 ]
مساعي ِ محقّقانه ي ِ دانشمندان درخور ِ سپاس و مايه ي ِ خرسندي است . با اين همه ، نمي توان گفت كه ابومنصور ِ عبدالرّزاق را شناخته ايم ، چرا كه هنوز به پرسشي كه او بدان رسيده بود نرسيده ايم !

(20) آقاي اذكائي ، مقاله ي ِ « فردوسي و شاهنامه » ي ِ تقي زاده را – كه در بخشي از آن به ابومنصور و شاهنامه ي ِ ابومنصوري پرداخته – [ رك : كتاب ِ « هزاره ي ِ فردوسي » ، و نيز : لغت نامه ، ذيل ِ « ابومنصور » ] به قلم نياورده اند . شايد ايشان نيز همچون نگارنده كه نوشته ي ِ مزبور را به دور از انصاف ِ تحقيق ديده و درخور ِ اعتنا نمي شمرم ، آن را درخور ِ يادكرد ندانسته اند !
به دو فقره ي ِ زير ، از نوشته ي ِ تقي زاده ، توجّه كنيد :
□ « از نسب ابومنصور تا سه پشت او را كه بنظر معقول مي آيد ذكر كرديم و باقي را كه لابد ساختگي است ذكر نكرديم . » [ لغت نامه . ج 1 ص 909 ح 2 ]
چرا ؟ - چون همه نام هاي ِ « ايراني » است ! نسب ِ ابومنصور ِ معمّري را تا پنج پشت ذكر كرده و پشت ِ پنجم را هم كه در « مقدّمه ي قديم شاهنامه » وجهي نامشخّص دارد – امّا به احتمال ِ قوي ، يك نام ِ ايراني است - ، از « مقدمّه ي بايسنغري شاهنامه » ، « منصور » آورده !!
□ « ابومنصور همت بر جمع همه ي اين اجزاء متفرقه و تكميل كتاب گماشت ... چنانكه فردوسي گفته :
                         يكي پهلوان بود دهقان نژاد
                         دلير و بزرگ و خردمند و راد
كه مقصود همان ابومنصور است كه نسب خود را به منوچهر مي رسانيد و خود را از اولاد سلاطين ايران قلمداد مي كرد و به واسطه ي همان نسب جعلي كه بر خود مي بست به خيال جمع و احياي تواريخ ملوك ايران افتاده و در پي گرد آوردن و تحقيق آنها بود . چنانكه گفته :
                         پژوهنده ي روزگار نخست
                         گذشته سخنها همه باز جست
                                                                           »
                                                                              [ همان . ص 912 ]
؛
در ارائه ي ِ چهره اي تيره و غير ِ واقعي از ابومنصور ِ عبدالرّزاق ، سخن ِ ابوريحان را – كه نفهميده ، يا نخواسته بفهمد – دستاويز قرار داده است .
تازگي زدگي ِ شديد ِ تقي زاده ، و كينه ي ِ درشت ِ وي به هر گون جلوه ي ِ ايراني ِ بركنار از تازي گري ، در اين نوشته كاملاً پيدا ست .
( در دو فقره مديحه ي ِ زنده ياد مينوي – در كتاب ِ « نقد ِ حال » - اين ويژگي ِ وجودي ِ تقي زاده را با نمود و جلوه اي تند و غير ِ قابل ِ انكار ، مي توان ديد ... )

(21)  رك : سياست نامه ، چاپ ِ دكتر شعار ، ص 259

(22) بايد در پيشاني ِ پابرگ ِ 19 در اين باره توضيح مي دادم ، امّا دير نشده !
: در سياست نامه ، چاپ ِ عبّاس اقبال آشتياني ، اصلاً اين بخشي كه در آن از ابومنصور ِ عبدالرّزاق سخن رفته – يعني : « بيرون آمدن باطنيان ديگر باره به خراسان و ماوراءالنّهر و هلاك شدن ِ ايشان » [ در چاپ ِ دكتر شعار ، داخل در فصل ِ چهل و ششم ؛ ص 267 تا 273 ] – وجود ندارد . بنده به چاپ ِ 1891 ( شفر ) و 1330 قمري – بمبئي – و 1310 شمسي – تهران – ( خلخالي ) دسترس ندارم ، امّا صرف ِ نبودن ِ اين بخش در چاپ ِ اقبال – و قطعاً نبودن ِ آن در نسخه ي ِ خطّي ِ كهن ِ اساس ِ كار ِ او [ كه البتّه آن را معرّفي نكرده ] – اين گُمان را پيش مي آورد كه : شايد قزويني و مينورسكي (؟) و تقي زاده و صفا ، متّكي به همين نسخه ي ِ خطّي ِ اساس ِ چاپ ِ اقبال بوده اند . و اگر در چاپ هاي ِ سه گانه ي ِ پيش گفته هم اين بخش نباشد ، مسئله كاملاً حل است ! ( از كساني چون قزويني و ... ، با آن احاطه ي ِ عجيب به متون ِ ادوار ِ مختلف ، باور كردني نيست كه چنين مطلبي را ، آن هم در متني چون سياست نامه ، نديده يا ديده و فراموش كرده باشند . )
و زحمت ِ اين كار مي ماند براي ِ عزيزاني كه به آن چاپ هاي ِ قديمه دسترسي داشته و يا از چاپ ِ هيوبرت دارك نسخه اي داشته باشند . ( قطعاً آقاي ِ هيوبرت دارك – كه به اندازه ي ِ دكتر شعار به « روش ِ صحيح و دقّت ِ علمي » [ از مزاياي ِ چاپ ِ نام برده . رك : مقدّمه ي ِ شعار ، ص هيجده ] پاي بند نبوده اند ، - اين هم يك فقره غيب گويي ِ چشم بسته ! - ، - اختلاف ِ نسخ را با « روش ِ ناصحيح و دقّت ِ غير ِ علمي » به دست داده اند . و از آنجا مي توان معلوم كرد كه در كدام نسخه ها [ و احياناً چاپ ها ] اين بخش ِ بسيار مهم ، ساقط بوده است . )

(23) متأسّفانه مينوي نيز همين را تكرار كرده . ( رك : نقد حال ، ص 130 )

(24)  اين « گويا » از آن رو ست كه بنده از معتزله و اشاعره و جنگ هاي ِ كلامي ، هيچ نمي دانم . از بي سوادي گذشته ، كمبود ِ كتاب درد ِ بزرگي است . براي ِ همين دو سه سطر اظهار ِ نظر ، به ناچار ، حدود ِ 4 – 3 ساعت در اين چند كتابي كه دارم ، گشتم و عاقبت به لغت نامه بسنده كردم .

(25) فخرالدّين اسعد نيز عين ِ همين سخن ِ فردوسي را در ديباچه ي ِ منظومه ي ِ ويس و رامين آورده :
                         خداي ِ پاك و بي همتا و بي يار
                         هم از انديشه دور و هم ز ديدار
                         نه بتواند مرو را چشم ديدن
                         نه انديشه درو داند رسيدن
و جالب است كه براي ِ وي نيز « تشيّع » اثبات كرده اند ! ( رك : صادق هدايت ؛ چند نكته در باره ي ِ ويس و رامين . در مجموعه ي ِ « نوشته هاي پراكنده [ ص 495 ] » و نيز ضميمه ي ِ ويس و رامين ، چاپ ِ محمد روشن ، صص 9 – 388 . آقاي ِ محمد روشن نيز اين مطلب را تكرار كرده . بنگريد به مقدمه ي ِ ويس و رامين ، ص 10 . مورد و مستند ِ اين هر دو ، درخور ِ صد هزار خنده است . همين لحظه ، حين ِ تايپ ، به « سخن و سخنوران » نگاهي كردم كه ببينم فروزانفر هم دچار ِ اين خطا بوده يا نه . اصلاً به اين ياوه چاله گرفتار نيامده ! نه در مورد ِ فردوسي ، و نه در مورد ِ فخرالدّين اسعد . درود بر او . )

(26)  آگهي از : دكتر محمد امين رياحي ؛ كسايي ِ مروزي . زندگي ، انديشه و شعر او ؛ مقدّمه ، ص 29 پابرگ ِ 20 .

(27) رك : فروزانفر ؛ سخن و سخنوران ، ص 51 . ( بايد درود گفت به اين بزرگ مرد ، كه در اين مورد به درستي واژه ي « اتّهام » به كار مي بَرَد ! – پس قبلاً سخن و سخنوران را ديده بوده ام و فراموشم شده ؛ كه در حين ِ تايپ ِ پابرگ ِ 25 دوباره به آن بازگشته ام ! )

M.Sohrabi
http://fardayerowshan.blogspot.com
http://borzinmehr.blogspot.com
http://digbedig.blogspot.com
http://www.freewebs.com/borzinmehr
http://borzinmehr.blogfa.com